WOJNA, ZUBOŻENIE, CHOROBY I GŁÓD – CZY GLOBALNY SYSTEM UPADNIE ?

Dzisiejsza technologia mogłaby zapewnić wszystkim wygodne życie. Rzeczywistość jest inna: Zachód eskaluje ocieplenie – na całym świecie narastają dyslokacje społeczne, gospodarcze i ekologiczne. Wydaje się, że w zasięgu wzroku nie ma wyjścia. Czy utknęliśmy?

Kraje NATO zbroją się, obezwładniają konkurentów wojnami gospodarczymi. Rzekomo liberalne demokracje Zachodu mutują w represyjne reżimy nadzorcze, których sojusz wojskowy maszeruje ściśle na wschód, ostatecznie w celu zdobycia kolejnych rynków i surowców. W różnych laboratoriach „nauka” bada niebezpieczne patogeny; wojna biologiczna nie jest już utopią.

Ciągła nadmierna eksploatacja zasobów i ogromne ilości odpadów napędzają katastrofę ekologiczną, podczas gdy więcej ludzi niż kiedykolwiek pogrąża się w nędzy i głodzie pomimo masowej produkcji. Wielu od dawna ostrzega przed konsekwencjami, niektórzy demonstrują. Ale debaty o odwróceniu kończą się w ciągłej pętli subjunktywnych: powinniśmy, moglibyśmy, musimy…. Każdy krok oznacza zyski i ambicje władzy międzynarodowych korporacji, prowadzi biednych do jeszcze większej nędzy, a także eskaluje przemoc państwową.

Przy dzisiejszej technologii ludzkość mogłaby już dawno zmienić kurs i umożliwić dobre życie wszystkim mieszkańcom Ziemi. To się nie udaje, a masa ludzi wydaje się tkwić w kole chomika bezlitosnej machiny zysku, toczącej się coraz dalej – wbrew interesom większości.

Zamaskowany rynek

Niektórzy mają tendencję do zrzucania winy na poszczególne osoby: Bill Gates, Joe Biden, Angela Merkel, George Soros, Władimir Putin, Olaf Scholz, Klaus Schwab i tak dalej. Nawet jeśli niewątpliwie prawdziwe jest to, że bogactwo i wpływy polityczne korelują ze sobą: Takie wskazywanie palcem jest nieadekwatne i nie pozwala dostrzec systemowych przyczyn dylematu tych czasów.

Mówiąc metaforycznie: Gdyby ktoś wywłaszczył Billa Gatesa lub zdymisjonował Klausa Schwaba, następna osoba przejęłaby władzę. Wszystko pozostałoby takie, jakie było. To jest problem systemowy: kapitalizm. Podstawą tego sposobu produkcji jest rynek. Gloryfikowana jako oaza wolności, rzekomo wypływająca z naturalnej ludzkiej pasji do gospodarki wymiennej, współczesna ekonomia przyznaje jej rolę boga. Wszyscy mamy jej służyć: Kapitalista, dążąc do wzrostu i zysku poprzez produkcję i sprzedaż dóbr – pracownik najemny, oferując swoją pracę na sprzedaż i niestrudzenie harując.

W istocie o takich rynkach, czyli towarowych, handlowych, nieruchomości, rynku pracy i tak dalej, mówi się i pisze jak o sile żywiołu, nieusuwalnych bóstwach. Czasem są niespokojne, czasem nawet drżą; a w przeszłości bywały też tu i ówdzie całkiem „pozytywnie nastawione”.

Oczywiście nie ma chleba, jeśli nikt nie zbierze zboża. Jeśli nie powstaną silniki, to samochody, autobusy i pociągi w końcu staną w miejscu. Ale rynek kapitalistyczny nie ma nic wspólnego z sielskim targiem warzywnym babci. Nie rozwinęła się też w sposób naturalny. Wręcz przeciwnie: kiedy rozpoczęła się industrializacja, klasa rządząca wymusiła rynek brutalną siłą: za pomocą podatków, wywłaszczeń, a następnie zmuszając ludzi do sprzedawania swojej pracy.

Rynek przynosi nam dobrobyt, zaspokaja wszystkie nasze potrzeby, rantują. W rzeczywistości służy on jedynie sile nabywczej. Jest duża różnica: kiedy imperialistyczne państwo kupuje broń od korporacji i płaci za nią, jest ona produkowana i dostarczana.

Kiedy głodująca matka prosi o chleb dla swojego głodującego dziecka, nic się nie dzieje, jeśli nie ma pieniędzy. Konkurencja, do której rynek zmusza każdego przedsiębiorcę i pracownika, przyniosła jedynie ogromny postęp technologiczny, tak głosi historia. Z pewnością przyspieszyło to pewne sprawy.

Ale to właśnie wynalezienie maszyn do masowej produkcji umożliwiło – i zmusiło – kapitalizm do zwycięstwa nad feudalizmem. Sam rozwój technologiczny wymusił zmianę porządku rządzącego i gospodarczego. Rynek żyje i rozwija się dzięki temu, że masa ludzi jest zmuszona do sprzedaży swojej siły roboczej z powodu braku własnej własności ekonomicznej. Ponad 150 lat temu Karol Marks opisał ją jako „automatyczny podmiot”, którego jedynym celem jest maksymalizacja zysku.

Dziś jest tak samo jak wtedy: przedsiębiorcy i akcjonariusze zatrudniający innych za wynagrodzeniem wkładają do własnej kieszeni wpływy ze znacznej części produktu pracy. Umowy o pracę ze stałym wynagrodzeniem ukrywają tę formę wyzysku.

Zależne od wynagrodzenia: Trybik w kole

Przedsiębiorcy nie działają jednak złośliwie, ale dlatego, że w przeciwnym razie ich biznes upadłby. Innymi słowy: Ci, którzy nie wykorzystują skutecznie swoich pracowników i nie starają się prześcignąć konkurencji, mogą się pakować. System zmusza nie tylko pozbawionych własności do sprzedawania swojej siły roboczej, ale także kapitalistów do konkurowania ze sobą.

Ekonomiści tłumaczą też obecny kryzys gospodarczy jako siłę natury, która doprowadziła do bankructwa niezliczone małe i średnie przedsiębiorstwa i zubaża miliony, jeśli nie miliardy ludzi – ale sprawia, że właściciele czołowych wielkich korporacji są bogatsi i potężniejsi. W tej mistyfikacji rynku kryje się zagrożenie dla pracowników najemnych: Podporządkujcie się jeszcze bardziej rygorystycznie, pracujcie ciężej, przyjmijcie nadzór – aby uratować swoje życie i rynek.

To zagrożenie uderza w serce większości pracowników. Obawiając się utraty pracy i dochodów, bez szemrania szorują jeszcze więcej niepłatnych nadgodzin i podwójnych zmian. Obawiając się własnego upadku, niektórzy obwiniają tych, którzy są zależni od świadczeń społecznych. Oni również powinni podjąć większy wysiłek w celu ratowania szalejącego rynku.

Biegać razem to obowiązek lub zło konieczne. Oznacza to również: nie marudzenie i narzekanie na irracjonalne działania Corony, a nawet samodzielne ich wdrażanie, gdy zostaniemy o tym pouczeni. Wystarczy nie kwestionować opinii publicznej, a w razie potrzeby podnieść ukraińską flagę lub zagłosować za odwołaniem rosyjskiego kolegi.

Nie chcesz być outsiderem, ale nie wolno ci nim być. Bo outsiderzy mają ciężko i szybko lądują na dnie. Z perspektywy dołu katastrofę można by opisać filozoficznie słowami zmarłego w 1998 roku wschodnioniemieckiego piosenkarza i górnika odkrywkowego Gerharda Gundermanna: „Wszyscy wiedzą, dokąd zmierzają sprawy, ale nikt nie wie dlaczego.

Praca określona przez innych

Nawet wielu przedstawicieli lewicy uważa dziś termin „klasa robotnicza” za przestarzały. Przecież związki zawodowe od dziesięcioleci trzymają się swojego rzekomo udanego modelu „partnerstwa społecznego”. Prawa, o które kiedyś walczono w krwawych bitwach, są teraz zapisane w prawie pracy, a przynajmniej bardziej uprzywilejowani pracownicy mogą regularnie strajkować za kilka euro więcej wynagrodzenia. I jakoś wszyscy ze sobą współpracują.

Ale pozory mylą: kapitaliści i pracownicy najemni nadal mają różne, sprzeczne ze sobą interesy. Ci pierwsi muszą wypracować zyski, a w zamian utrzymywać jak najniższe płace i wynagrodzenia. Ci ostatni chcą oczywiście osiągnąć jak największe dochody.

W rzeczywistości klasa osób zarabiających jest dziś większa, bardziej zróżnicowana, ale też bardziej zhierarchizowana niż kiedykolwiek wcześniej. A ci, którzy są zależni od płacy, pracują według instrukcji, czyli muszą podporządkować się „pracodawcy”, albo firmie, albo państwu.

Rynek jest jak maszyna zysku, w której każda produkcja czegokolwiek musi przynieść zysk przedsiębiorcom i akcjonariuszom. To jest jego jedyny cel sam w sobie. Maszyna zysku jest jednak napędzana i utrzymywana w ruchu przez setki milionów zależnych pracowników, którzy pracują pod kontrolą innych, aby otrzymać pensję lub wynagrodzenie.

Z reguły pracownicy nie są proszeni o zgłaszanie własnych pomysłów. Chodzi o pracę według instrukcji, aby móc finansować własne życie. Jest to zapewne jeden z powodów, dla których większość wydaje się być bardzo zdolna do cierpienia, a rządzący nie spodziewają się powstań czy nawet przewrotów od dołu. Ci, którzy są zależni od płac i zbytnio buntują się przeciwko panującym warunkom, zawsze ryzykują własny upadek w nędzę.

Niewidzialna dominacja

Jeśli teraz zastanowimy się, skąd właściwie pochodzą instrukcje, które wypełniają miliony zależnych od siebie robotników, napotkamy kolejny problem: niewidzialnych spekulantów, niewidzialnych kapitalistów. Zwykły właściciel fabryki z nazwiskiem i adresem już nie istnieje. Dziś struktura własnościowa jest nieprzejrzysta.

Akcje spółki są w posiadaniu głównych akcjonariuszy oraz wielu właścicieli mniejszych udziałów. Nierzadko ci ostatni są jednocześnie pracownikami najemnymi, czasem nawet w firmie, której są właścicielami kilku udziałów. W pozornie demokratycznych radach nadzorczych i zgromadzeniach akcjonariuszy ustala się cel biznesowy, opracowuje odpowiednie plany – tyle w kwestii, że w kapitalizmie nie ma gospodarki planowej – i podejmuje uchwały.

Akcje mogą być kupowane i sprzedawane, a wraz z nimi często zmieniają się właściciele firmy. Dziś zatem korporacje działają całkowicie niezależnie od swoich pracowników, jako osoby prawne. Same wielkie korporacje stały się w ten sposób pozbawionymi twarzy maszynami do osiągania zysków, zalegalizowanymi „automatycznymi podmiotami” (Karol Marks o kapitale). Poszczególnych spekulantów tych machin zysku trudno jest prawnie zaatakować.

Co więcej, te duże przedsiębiorstwa są zwykle zarządzane i reprezentowane na zewnątrz przez płatnych pracowników, czyli także pracowników zależnych od płacy, którzy wykonują swoją pracę książkowo. Sam dyrektor zarządzający jest więc często tylko pracownikiem, który orientuje się na decyzje zgromadzeń akcjonariuszy i rynku, niejako maską postaci.

Prawdziwi spekulanci prawie nigdy się nie pojawiają. Jeśli pracownik skarży się na nieakceptowalne warunki pracy, często po prostu ginie wśród wyższych hierarchii lepiej sytuowanych pracowników. Tam przydzielone uprawnienia wydają się generować dużo antycypacyjnego posłuszeństwa. Bohaterowie nie chcą i nie mogą podjąć żadnego ryzyka bez narażenia na szwank swoich wysoko płatnych stanowisk.

Jednocześnie związanie instrukcjami daje im pewien immunitet: trudno je podważyć prawnie. Jaki wynagradzany kierownik czy dyrektor wykonawczy chce zrezygnować ze swojej wystawnej rocznej pensji, czasem liczonej w milionach.

Monopole i ich instrumenty władzy

Obecny kryzys, prawdopodobnie największy od czasów drugiej wojny światowej, nie spadł z nieba. Jej głębszych przyczyn należy szukać w systemie kapitalistycznej gospodarki rynkowej. W prostych słowach: Kiedy firmy nieustannie konkurują ze sobą o zyski, silniejsi nieuchronnie prześcigają słabszych. Coraz więcej bogactwa koncentruje się wśród zwycięzców.

Rozwijają się, łączą i coraz bardziej pomnażają swoje bogactwo. Powstają monopole. Już Marks rozpoznał ten proces narastającej monopolizacji, któremu towarzyszyła fuzja kapitału pieniężnego i przemysłowego w kapitał finansowy. Władimir Iljicz Lenin ponad 100 lat temu patrzył jeszcze dalej. Opisał rosnące uwikłanie kapitału finansowego w aparaty państwowe i ich politycznych przedstawicieli.

W swoich uwagach na temat imperializmu Lenin stwierdził, że rosnąca koncentracja kapitału, napędzana przez konkurencję, nieuchronnie prowadziła do „celowej amalgamacji” związków monopolistycznych wielkich korporacji z państwowymi organami wojskowymi i administracyjnymi. W ten sposób „wyłania się sprawna polityczno-ekonomiczna struktura dominacji, która przenika wszystkie sfery życia”. Widział coś jeszcze: władza państwowa będzie musiała działać w sposób coraz bardziej autorytarny i używać środków militarnych.

Nie ulega wątpliwości, że dziś ogromne wielonarodowe monopole łączące wiele branż decydują o globalnych łańcuchach dostaw i cenach. Państwa zawarły również imperialistyczne sojusze z rozsądku, na przykład z UE i NATO, które ostatecznie egzekwują interesy najbardziej rozwiniętych wielkich korporacji, a więc swoje własne, za pomocą środków wojennych – z bronią palną lub bez. Państwa i ich instytucje stały się instrumentami dominacji najpotężniejszych frakcji kapitału.

Giganci technologiczni na szczycie

Szczytem rozwiniętych sił wytwórczych są dziś wielkie korporacje technologiczne. Posiadają oni ultranowoczesne komputery i oprogramowanie, gigantyczny potencjał wiedzy naukowej oraz ogromne dobra materialne. Za ich pomocą są w stanie kontrolować i instruować procesy gospodarcze i społeczne, w tym populacje, w skali globalnej.

W ich interesie jest wyciskanie konkurentów z rynku i przejmowanie innych ważnych sektorów gospodarki. Obecny kryzys kapitalistyczny gra na rękę korporacjom technologicznym w ich walce o bogactwo, władzę i wpływy. Chodzi w zasadzie o zahamowanie procesu waloryzacji kapitału, co ma wiele wspólnego z rozwojem technologicznym, który sami napędzają. Krótko mówiąc, tam gdzie maszyny i komputery coraz częściej zastępują pracę ludzką, spada możliwa do osiągnięcia stopa zysku.

Tak więc, z jednej strony, coraz większe ilości dóbr mogą być produkowane coraz szybciej przy coraz mniejszej liczbie pracowników. Z drugiej strony, rosnąca masa traci dochody z pensji, a więc i siłę nabywczą. Prowadzi to do coraz większej nadprodukcji. Coraz więcej towarów nie da się już sprzedać, rosną góry odpadów. Państwo musi pozyskiwać więcej pieniędzy na świadczenia społeczne, inwestycje kapitałowe stają się mniej opłacalne, małe i średnie przedsiębiorstwa bankrutują.

Przez długi czas banki centralne próbowały powstrzymać ten rozwój. Wiele z nich obniżyło swoje kluczowe stopy procentowe do poziomu nieco powyżej, na poziomie lub nawet poniżej zera, aby wypuścić na rynek tani pieniądz i zachęcić przedsiębiorców do inwestowania. Ale ten model osiąga obecnie swoje granice: kurczące się zasoby i rosnąca degradacja środowiska zmuszają rządzących do działania – być może jest to jedna z wielu przyczyn niektórych działań Corony.

Granice machiny zysku: co z tego wynika?

Innymi słowy, kapitalistyczna maszyna zysku, jaką znamy, zbliża się do końca. Nie może już iść wyżej, szybciej, dalej. To było do przewidzenia, i niejeden znany bogacz już publicznie targnął się na to, ale nie w sensie mas. Najpotężniejsi szukają więc nowych sposobów opresji, na przykład wszechstronnej inwigilacji. Korporacje technologiczne stworzyły do tego obszerny repertuar i chcą z niego korzystać.

Jednak poddanie ośmiu miliardów ludzi takiej opresji jest kosztowne i czasochłonne. Rządy musiałyby grać na zwłokę, a państwa musiałyby utrzymywać coraz więcej zubożałych ludzi. Z kapitalistycznego punktu widzenia powstaje coraz większa masa bezużytecznego kapitału ludzkiego.

Jest to fajne spostrzeżenie, ale rodzące obawy. Niezliczone środki do życia mogą wkrótce zależeć od tego, jak wielu ludzi uzna ten dylemat i wyrzuci swój strach przed oporem za burtę. Kolektywne „Nie, tak daleko i nie dalej” może być początkiem: dla humanitarnej, współpracującej gospodarki światowej, która służy potrzebom mas, a nie bogactwu i władzy nielicznych; i która sprawia, że podbój rynków i zasobów przez imperialistyczne sojusze wojskowe staje się niepotrzebny.