Kabała – termin k. pochodzi od hebr. rdzenia kbl – przyjąć, a więc dosłownie znaczy przekaz, tradycja, i dobrze oddaje ideę tej mistycznej nauki zafascynowanej właśnie ciągłością, nieprzerwanym strumieniem objawienia, które trwa i wymaga ciągle nowej artykulacji.
Główne cechy kabały, jako odrębnego sposobu snucia refleksji o Bogu to:
- Nauka o > sefirach, (Słowach, Wypowiedzeniach) – dziesięciu boskich narzędziach kreacji, opisujących wszystko, co istniejące, dające się ująć i odczuć.
- Przekonanie o kreacyjnych mocach języka. Bóg stwarza świat, uaktywniając moce twórcze języka, ? pierwszej ustrukturalizowanej rzeczywistości stanowiącej substrat przyszłego świata. Objawienie to wg k. rozwinięcie Imienia Boga. Tora, a nawet cały świat, są ukrytymi, możliwymi do odczytania jego wersjami.
- Wszechświat jest miejscem dynamicznych napięć między dwoma kosmicznymi porządkami: miłością > chesed i surowością. > din.
- Idea powrotu do jedności lub partycypacji w jedności. Wszystko co stworzone, przeniesione w porządek bycia nie zatraca swego miejsca w Bogu ? ono nań czeka stanowiąc rękojmię powrotu do jedności.
- Interpretacja upadku człowieka jako skutku katastrofy kosmicznej i przekonania o konieczności podjęcia dzieła naprawy ? ?> tikkun.
- Proces różnicowania, dający się opisać przy pomocy sefir, dotyczy także, a może przede wszystkim, samego Boga.
- Przekonanie o konieczności dotarcia do głębszej niż literalna, warstwy świętych tekstów.
Początków kabały należy szukać już w starożytności, wśród żydowskich mistycznych grup, zajmujących się zagadnieniami początku świata > maase bereszit i objawienia, > maase mekawa.
Za jej tekst założycielski można uznać, powstały przypuszczalnie w Aleksandrii w II lub III w. n.e., traktat o stworzeniu świata > Sefer Jecira. Inspirował on myśl kabalistyczną przez całe jej dzieje. Od średniwiecza k. wytycza trzeci, obok rabiniczno-ortodoksyjnego i filozoficznego, nurt duchowości religijnej Żydów.
Najznakomitsze ośrodki myśli k. wykształciły się pod koniec XII w. i w XIII w. w Niemczech (> kabała chasydów nadreńskich), Prowansji, (> kabała teozoficzna), gdzie została zredagowana > Sefer ha-Bahir (hebr. Księga jasności) i Hiszpanii (> k. gerońska).W Hiszpanii w XIII w. zostało zredagowane największe dzieło k. > Zohar (hebr. Blask). Często największe autorytety rabiniczne, bywały jednocześnie wielkimi kabalistami. Mistyczny język, opracowany przez k. i repertuar używanych w niej pojęć, wchodzi do powszechnego języka religijnego judaizmu.
Po wygnaniu Żydów z Hiszpanii w 1492 r. gł. ośrodkiem k. staje się miasto Safed w Galilei. Tu działa wielki kodyfikator idei k. Mojżesz > Kordowero i największy jej reformator Izaak > Luria (>kabała luriańska). W XVII w. pojawia się mesjański ruch religijny > Sabataja Cwi, który stara się pewne konsekwencje idei k. realizować w praktyce.
Na wyodrębnienie się kabały w tradycji rabinicznej miały wpływ: szeroko rozumiana filozofia grecka i jej późniejsze formy (zwłaszcza pitagorejczyków, Platona i Plotyna), gnoza, liczne legendy i podania żydowskie, z których część zrodziła się w wyniku swoistych interpretacji Świętej Księgi ? Tory.
Teksty najstarsze, którym przypisuje się kabalistyczne tendencje, pochodzą z pierwszych wieków naszej ery, przy czym wiarygodność tych źródeł i próby ich zakwalifikowania są wysoce dyskusyjne. Za fundamentalny dla pierwotnego nurtu kabały, uznaje się traktat o stworzeniu świata zwany Sefer Jecira z hebrajskiego Księga Stworzenia.
Przypuszczalnie tekst ten powstał w Aleksandrii w II i III w. n.e., jednak nie ma co do tego zgodności. Według treści tej Księgi, będącej zbiorem komentarzy do Genesis, Bóg stworzył świat mocą słów, posługując się dziesięcioma sefirami i literami alfabetu hebrajskiego, które w różnych konfiguracjach stanowiły trzy prasubstancje, trójwymiarową przestrzeń, itp.
Znacznie późniejszym tekstem, lecz równie ważnym dla nurtu kabalistycznego (zwłaszcza tzw. kabały teozoficznej), jest Sefer ha-Bahir z hebrajskiego Księga Jasności. Jej domniemany autor-redaktor ? wielki mistyk Izaak Ślepy, działający w Prowansji w XII w. ? prawdopodobnie pierwszy używał terminu kabała na określenie mistycznych nauk i praktyk. Kabała stała się określeniem ezoterycznych spekulacji dotyczących Boga i świata, które formowały się wówczas w odrębny nurt, w łonie, którego rozwijano mistyczne praktyki i opracowywano alternatywne metody odczytywania Tory. Sama Księga Jasności jest zbiorem poglądów, często rozbieżnych i dotyczących różnych tematów, z których najważniejsze dotyczą kwestii alfabetu hebrajskiego i sefir ? kategorii wprowadzonych do tradycji w Sefer Jecira.
Koncepcje kabalistyczne zostały uformowane i systematycznie opracowane głównie w średniowiecznej Hiszpanii (XIII w.). W wielu ówczesnych hiszpańskich miastach tworzyły się ośrodki i bractwa kabalistów, w wyniku, czego wytworzyła się jej odmiana, zwana kabałą gerońską. Ukazało się wówczas wiele kabalistycznych tekstów, z których największy uznawany jest za elementarz kabały i fundamentalne dzieło mistyki żydowskiej. Mowa tu o Sefer ha-Zohar –Księga Blasku popularnie zwanej Księgą Zohar.
Tekst mimo języka aramejskiego, skomplikowanej i rozbudowanej formy oraz zaawansowanych komentarzy do Księgi Praw (Tory) bardzo szybko rozpowszechnił się wśród gmin żydowskich i badaczy Biblii, nie tylko w Hiszpanii. Księga ta postrzegana jest do dziś jako summa wiedzy kabalistycznej, w niej też skodyfikowany został system klasycznej kabały. Za jej autora (bądź redaktora-wydawcę) uznaje się Mosze de Léon, czyli Mojżesza z Leonu, żyjącego w latach 1250-1305, duchowego przywódcy kabalistów z Kastylii. Inna wersja historii Księgi Zohar przypisuje jej autorstwo Szymonowi ben Jochaj (głównej postaci Księgi Zohar), prawdopodobnie żyjącego w II w. n.e., słynnego ucznia rabbiego Akiby.
On to, wypełniając nakaz mistrza o rozpowszechnianiu nauk kabały, spisał (ewent. podyktował) treść tej Księgi, po czym została ona ukryta. Po wiekach, odnaleziona przez Arabów, została wykupiona przez Żydów, a następnie opublikowana właśnie przez Mojżesza z Leonu. Wersja ta brzmi bardziej legendarnie, jednakże – tak jak wiele innych historii dotyczących genezy i rozwoju kabały o podobnym wydźwięku – nie powinna być zbagatelizowana, zwłaszcza w obliczu braku ścisłych danych na ten temat.
Rozwój nurtu kabalistycznego stracił na sile w wieku XV, kiedy to przez niemal całą Europę przetoczyła się „antysemicka fala” z kulminacją w postaci wygnania Żydów z Hiszpanii w 1492 r.
Odrodzenie nastąpiło dopiero w następnym, XVI wieku. Wówczas największym ośrodkiem kabały stało się miasto Safed w Palestynie, gdzie działali, m. in. wielki znawca idei kabalistycznych Mojżesz Kordowero (1522-1570) oraz słynny reformator kabały Izaak Luria (1534-1572). Koncepcje tego ostatniego (tzw. kabała luriańska) wpłynęły częściowo, do chasydyzmu, a także sprowokowały dwie największe herezje judaistyczne ? sabataizm oraz frankizm.
Kabała praktykowana była także we Włoszech, gdzie w XV wieku wzbudziła szersze zainteresowanie, kształtująca się już od początku XIV w., jej świecka (tzn. nie-Żydowska) odmiana, tzw. kabała chrześcijańska bądź hermetyczna. Do jej popularyzacji w środowiskach renesansowych intelektualistów przyczynił się Pico della Mirandola. Istnieją informacje, że kabała była wówczas praktykowana również na terenach Polski, a także w ośrodkach w Pradze i w Moskwie.
Innymi ważniejszymi prądami rozwojowymi kabały są, m.in. kabała gnostyczna skupia się ona na problemie walki dobra i zła na ziemi oraz akcentuje potrzebę indywidualnego samokształcenia i poznawania dobrego; kabała antynomijna neguje ona możliwość dosłownego odczytywania Pisma i sprzeciwia się ustalonemu prawu, traktując je jako przeszkodę dla prawdziwej religijności. Do tego nurtu zalicza się doktryny Sabataja Cwi i Jakuba Franka inicjatorów ruchów anty-ortodoksyjnych.
Jako odrębna i często niezaliczana do tradycji kabalistycznej, wykształciła się w XII i XIII w. szkoła Kalmonidów, z której wyrósł następnie dość wpływowy nurt znany jako chasydyzm nadreński. Początkowo rozwijał się on głównie w południowych Niemczech (stąd jego nazwa), następnie rozszerzył się, docierając aż do Francji. Charakterystyczny dla tego nurtu kabały jest tradycjonalistyczny panteizm, a także ascetyzm i restrykcyjne podejście do pokuty, modlitwy i układów pism kanonicznych.
Spekulacje kabalistyczne w tradycji Żydowskiej zasadniczo rozwijały się na dwa sposoby. Pierwszy koncentrował się głównie na objaśnianiu prawd wiary i miał charakter bardziej teoretyczny.
Poprzez dogłębne studiowanie Tory, starano się wyjaśniać i zgłębiać istotę Boga oraz objawionego Prawa. Naczelne problemy poruszane w ramach tego nurtu dotyczyły, m. in. zagadnień stworzenia świata, celu istnienia materii i człowieka, powstanie zła i jego przezwyciężenie przez Mesjasza oraz cały wachlarz innych, podobnych zagadnień.
Drugi sposób miał charakter bardziej ezoteryczny. W jego łonie nauczano mistycznych praktyk polegających na ekstatycznych modlitwach, kontemplacji liter Tory, magii i medytacji, umożliwiającej wtajemniczonym zbliżenie się lub nawet połączenie z Bogiem.
Do najważniejszych cech charakterystycznych dla wszystkich nurtów kabały, zaliczyć należy w pierwszym rzędzie studiowanie sefir i języka, wynikające z przekonania o głębszym, metafizycznym ich charakterze. Akcentowana jest wiara w immanencję boską we wszechświecie, dokonaną w akcie stworzenia i przejawiającą się w objawieniach, proroctwach i cudach.
Ponadto w kabale silnie zakorzeniona jest idea Jedni : świat został stworzony z Jednego Boga i do niego powróci, natomiast człowiek ? upadły na skutek katastrofy kosmicznej (tzw. rozbicia naczyń) ? ma za zadanie podjąć się naprawy świata i przybliżenia go do boskiej jedności. W spolaryzowanym aksjologicznie świecie (napięcie między dobrem i złem, miłością i surowością), wolny człowiek skłania się ku obu tym biegunom. Wybór właściwej drogi ułatwić ma mu modlitwa i samokształcenie, nadto zaś studiowanie Pisma, które zostało objawione przez Boga, by ułatwić człowiekowi powrót do jedności z Nim.
Niezwykle ważną rolę w kabale odgrywa rozbudowana symbolika i kod cyfrowo-literowy. Jednym z najważniejszych symboli funkcjonujących w tradycji, jest tzw. Drzewo Życia, za symbol, którego uznaje się menorę ? charakterystyczny, żydowski świecznik. Drzewo Życia rozwija się w trzech kolumnach, a zbudowane jest z dziesięciu głównych elementów zwanych sefirami.
Są to „wypowiedzenia”, czyli symbole boskich emanacji, użytych w akcie stworzenia i stale w świecie zawartych, podtrzymujących istnienie przez przetwarzanie boskiego światła. Drzewo Życia to symboliczna „drabina” łącząca świat ludzki z Bogiem. Praktykowanie kabały umożliwia zbliżenie się do świata boskiego poprzez symboliczne wspinanie się po kolejnych poziomach Drzewa Życia.
Kabała wywarła znaczny wpływ na mistycyzm chrześcijański, a także na ezoteryczne nurty takie jak: alchemia, ruchy masońskie, czy teozofia. Współcześnie wpływy kabały można zauważyć, m. in. w szeroko rozumianym ruchu New Age, gdzie występuje ona w różnych, spopularyzowanych postaciach i często wymieniana jest jednym tchem z jogą, okultyzmem, magią, astrologią, zwłaszcza zaś z numerologią, tarotem, etc.
